8. อุปกฺกิเลสสุตฺตวณฺณนา

[236] เอวํ เม สุตนฺติ อุปกฺกิเลสสุตฺตํฯ ตตฺถ เอตทโวจาติ เนว เภทาธิปฺปาเยน น ปิยกมฺยตาย, อถ ขฺวาสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิเม ภิกฺขู มม วจนํ คเหตฺวา น โอรมิสฺสนฺติ, พุทฺธา จ นาม หิตานุกมฺปกา, อทฺธา เนสํ ภควา เอกํ การณํ กเถสฺสติ, ตํ สุตฺวา เอเต โอรมิสฺสนฺติ, ตโต เตสํ ผาสุวิหาโร ภวิสฺสตี’’ติฯ ตสฺมา เอตํ ‘‘อิธ, ภนฺเต’’ติอาทิวจนมโวจฯ มา ภณฺฑนนฺติอาทีสุ ‘‘อกตฺถา’’ติ ปาฐเสสํ คเหตฺวา ‘‘มา ภณฺฑนํ อกตฺถา’’ติ เอวํ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อญฺญตโรติ โส กิร ภิกฺขุ ภควโต อตฺถกาโม, อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย – ‘‘อิเม ภิกฺขู โกธาภิภูตา สตฺถุ วจนํ น คณฺหนฺติ, มา ภควา เอเต โอวทนฺโต กิลมี’’ติ, ตสฺมา เอวมาหฯ

ปิณฺฑาย ปาวิสีติ น เกวลํ ปาวิสิ, เยนปิ ชเนน น ทิฏฺโฐ, โส มํ ปสฺสตูติปิ อธิฏฺฐาสิฯ กิมตฺถํ อธิฏฺฐาสีติ? เตสํ ภิกฺขูนํ ทมนตฺถํฯ ภควา หิ ตทา ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต ‘‘ปุถุสทฺโท สมชโน’’ติอาทิคาถา ภาสิตฺวา โกสมฺพิโต พาลกโลณการคามํ คโตฯ ตโต ปาจีนวํสทายํ, ตโต ปาลิเลยฺยกวนสณฺฑํ คนฺตฺวา ปาลิเลยฺยหตฺถินาเคน อุปฏฺฐหิยมาโน เตมาสํ วสิฯ นครวาสิโนปิ – ‘‘สตฺถา วิหารํ คโต, คจฺฉาม ธมฺมสฺสวนายา’’ติ คนฺธปุปฺผหตฺถา วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ, ภนฺเต, สตฺถา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘กหํ ตุมฺเห สตฺถารํ ทกฺขถ, สตฺถา ‘อิเม ภิกฺขู สมคฺเค กริสฺสามี’ติ อาคโต, สมคฺเค กาตุํ อสกฺโกนฺโต นิกฺขมิตฺวา คโต’’ติฯ ‘‘มยํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ทตฺวา สตฺถารํ อาเนตุํ น สกฺโกม, โส โน อยาจิโต สยเมว อาคโต, มยํ อิเม ภิกฺขู นิสฺสาย สตฺถุ สมฺมุขา ธมฺมกถํ โสตุํ น ลภิมฺหาฯ อิเม สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตา, ตสฺมิมฺปิ สามคฺคิํ กโรนฺเต สมคฺคา น ชาตา, กสฺสาญฺญสฺส วจนํ กริสฺสนฺติฯ อลํ น อิเมสํ ภิกฺขา ทาตพฺพา’’ติ สกลนคเร ทณฺฑํ ฐปยิํสุฯ เต ปุนทิวเส สกลนครํ ปิณฺฑาย จริตฺวา กฏจฺฉุมตฺตมฺปิ ภิกฺขํ อลภิตฺวา วิหารํ อาคมํสุฯ อุปาสกาปิ เต ปุน อาหํสุ – ‘‘ยาว สตฺถารํ น ขมาเปถ, ตาว โว ตเมว ทณฺฑกมฺม’’นฺติฯ เต ‘‘สตฺถารํ ขมาเปสฺสามา’’ติ ภควติ สาวตฺถิยํ อนุปฺปตฺเต ตตฺถ อคมํสุฯ สตฺถา เตสํ อฏฺฐารส เภทกรวตฺถูนิ เทเสสีติ อยเมตฺถ ปาฬิมุตฺตกกถาฯ

[237] อิทานิ ปุถุสทฺโทติอาทิคาถาสุ ปุถุ มหาสทฺโท อสฺสาติ ปุถุสทฺโทฯ

สมชโนติ สมาโน เอกสทิโส ชโน, สพฺโพวายํ ภณฺฑนการกชโน สมนฺตโต สทฺทนิจฺฉรเณน ปุถุสทฺโท เจว สทิโส จาติ วุตฺตํ โหติฯ น พาโล โกจิ มญฺญถาติ ตตฺร โกจิ เอโกปิ อหํ พาโลติ น มญฺญติ, สพฺเพปิ ปณฺฑิตมานิโนเยวฯ นาญฺญํ ภิยฺโย อมญฺญรุนฺติ โกจิ เอโกปิ อหํ พาโลติ น จ มญฺญิ, ภิยฺโย จ สงฺฆสฺมิํ ภิชฺชมาเน อญฺญมฺปิ เอกํ ‘‘มยฺหํ การณา สงฺโฆ ภิชฺชตี’’ติ อิทํ การณํ น มญฺญีติ อตฺโถฯ

ปริมุฏฺฐาติ มุฏฺฐสฺสติโนฯ วาจาโคจรภาณิโนติ ราการสฺส รสฺสาเทโส กโต; วาจาโคจราว , น สติปฏฺฐานโคจรา, ภาณิโน จ, กถํ ภาณิโน? ยาวิจฺฉนฺติ มุขายามํ, ยาว มุขํ ปสาเรตุํ อิจฺฉนฺติ, ตาว ปสาเรตฺวา ภาณิโน, เอโกปิ สงฺฆคารเวน มุขสงฺโกจนํ น กโรตีติ อตฺโถฯ เยน นีตาติ เยน กลเหน อิมํ นิลฺลชฺชภาวํ นีตาฯ น ตํ วิทู น ตํ ชานนฺติ ‘‘เอวํ สาทีนโว อย’’นฺติฯ

เย จ ตํ อุปนยฺหนฺตีติ ตํ อกฺโกจฺฉิ มนฺติอาทิกํ อาการํ เย อุปนยฺหนฺติฯ สนนฺตโนติ โปราโณฯ

ปเรติ ปณฺฑิเต ฐเปตฺวา ตโต อญฺเญ ภณฺฑนการกา ปเร นามฯ เต เอตฺถ สงฺฆมชฺเฌ กลหํ กโรนฺตา ‘‘มยํ ยมามเส อุปยมาม นสฺสาม สตตํ สมิตํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ น ชานนฺติฯ เย จ ตตฺถ วิชานนฺตีติ เย จ ตตฺถ ปณฺฑิตา ‘‘มยํ มจฺจุโน สมีปํ คจฺฉามา’’ติ วิชานนฺติฯ ตโต สมฺมนฺติ เมธคาติ เอวญฺหิ เต ชานนฺตา โยนิโสมนสิการํ อุปฺปาเทตฺวา เมธคานํ กลหานํ วูปสมาย ปฏิปชฺชนฺติฯ

อฏฺฐิจฺฉินฺนาติ อยํ คาถา ชาตเก (ชา. 1.9.16) อาคตา, พฺรหฺมทตฺตญฺจ ทีฆาวุกุมารญฺจ สนฺธาย วุตฺตาฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – เตสมฺปิ ตถา ปวตฺตเวรานํ โหติ สงฺคติ, กสฺมา ตุมฺหากํ น โหติ, เยสํ โว เนว มาตาปิตูนํ อฏฺฐีนิ ฉินฺนานิ, น ปาณา หฏา น ควาสฺสธนานิ หฏานีติฯ

สเจ ลเภถาติอาทิคาถา ปณฺฑิตสหายสฺส จ พาลสหายสฺส จ วณฺณาวณฺณทีปนตฺถํ วุตฺตาฯ อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ ปากฏปริสฺสเย จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสเย จ อภิภวิตฺวา เตน สทฺธิํ อตฺตมโน สติมา จเรยฺยาติฯ

ราชาว รฏฺฐํ วิชิตนฺติ ยถา อตฺตโน วิชิตรฏฺฐํ มหาชนกราชา จ อรินฺทมมหาราชา จ ปหาย เอกกา วิจริํสุ, เอวํ วิจเรยฺยาติ อตฺโถฯ มาตงฺครญฺเญว นาโคติ มาตงฺโค อรญฺเญ นาโควฯ มาตงฺโคติ หตฺถิ วุจฺจติฯ นาโคติ มหนฺตาธิวจนเมตํฯ ยถา หิ มาตุโปสโก มาตงฺคนาโค อรญฺเญ เอโก จริ, น จ ปาปานิ อกาสิ, ยถา จ ปาลิเลยฺยโก, เอวํ เอโก จเร, น จ ปาปานิ กยิราติ วุตฺตํ โหติฯ

[238] พาลกโลณการคาโมติ อุปาลิคหปติสฺส โภคคาโมฯ เตนุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมิ? คเณ กิรสฺส อาทีนวํ ทิสฺวา เอกวิหาริํ ภิกฺขุํ ปสฺสิตุกามตา อุทปาทิ, ตสฺมา สีตาทีหิ ปีฬิโต อุณฺหาทีนิ ปตฺถยมาโน วิย อุปสงฺกมิฯ ธมฺมิยา กถายาติ เอกีภาเว อานิสํสปฺปฏิสํยุตฺตายฯ เยน ปาจีนวํสทาโย, ตตฺถ กสฺมา อุปสงฺกมิ? กลหการเก กิรสฺส ทิฏฺฐาทีนวตฺตา สมคฺควาสิโน ภิกฺขู ปสฺสิตุกามตา อุทปาทิ, ตสฺมา สีตาทีหิ ปีฬิโต อุณฺหาทีนิ ปตฺถยมาโน วิย ตตฺถ อุปสงฺกมิฯ อายสฺมา จ อนุรุทฺโธติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ

[241] อตฺถิ ปน โวติ ปจฺฉิมปุจฺฉาย โลกุตฺตรธมฺมํ ปุจฺเฉยฺยฯ โส ปน เถรานํ นตฺถิ, ตสฺมา ตํ ปุจฺฉิตุํ น ยุตฺตนฺติ ปริกมฺโมภาสํ ปุจฺฉติฯ โอภาสญฺเจว สญฺชานามาติ ปริกมฺโมภาสํ สญฺชานามฯ ทสฺสนญฺจ รูปานนฺติ ทิพฺพจกฺขุนา รูปทสฺสนญฺจ สญฺชานามฯ ตญฺจ นิมิตฺตํ นปฺปฏิวิชฺฌามาติ ตญฺจ การณํ น ชานาม, เยน โน โอภาโส จ รูปทสฺสนญฺจ อนฺตรธายติฯ

ตํ โข ปน โว อนุรุทฺธา นิมิตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตพฺพนฺติ ตํ โว การณํ ชานิตพฺพํฯ

อหมฺปิ สุทนฺติ อนุรุทฺธา ตุมฺเห กิํ น อาฬุเลสฺสนฺติ, อหมฺปิ อิเมหิ เอกาทสหิ อุปกฺกิเลเสหิ อาฬุลิตปุพฺโพติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ วิจิกิจฺฉา โข เมติอาทีสุ มหาสตฺตสฺส อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา นานาวิธานิ รูปานิ ทิสฺวา ‘‘อิทํ โข กิ’’นฺติ วิจิกิจฺฉา อุทปาทิฯ สมาธิ จวีติ ปริกมฺมสมาธิ จวิฯ โอภาโสติ ปริกมฺโมภาโสปิ อนฺตรธายิ, ทิพฺพจกฺขุนาปิ รูปํ น ปสฺสิฯ อมนสิกาโรติ รูปานิ ปสฺสโต วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อิทานิ กิญฺจิ น มนสิกริสฺสามีติ อมนสิกาโร อุทปาทิฯ

ถินมิทฺธนฺติ กิญฺจิ อมนสิกโรนฺตสฺส ถินมิทฺธํ อุทปาทิฯ

ฉมฺภิตตฺตนฺติ หิมวนฺตาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทานวรกฺขสอชคราทโย อทฺทส, อถสฺส ฉมฺภิตตฺตํ อุทปาทิฯ

อุปฺปิลนฺติ ‘‘มยา ทิฏฺฐภยํ ปกติยา โอโลกิยมานํ นตฺถิฯ อทิฏฺเฐ กิํ นาม ภย’’นฺติ จินฺตยโต อุปฺปิลาวิตตฺตํ อุทปาทิฯ สกิเทวาติ เอกปโยเคเนว ปญฺจ นิธิกุมฺภิโยปิ ปสฺเสยฺยฯ

ทุฏฺฐุลฺลนฺติ มยา วีริยํ คาฬฺหํ ปคฺคหิตํ, เตน เม อุปฺปิลํ อุปฺปนฺนนฺติ วีริยํ สิถิลมกาสิ, ตโต กายทรโถ กายทุฏฺฐุลฺลํ กายาลสิยํ อุทปาทิฯ

อจฺจารทฺธวีริยนฺติ มม วีริยํ สิถิลํ กโรโต ทุฏฺฐุลฺลํ อุปฺปนฺนนฺติ ปุน วีริยํ ปคฺคณฺหโต อจฺจารทฺธวีริยํ อุทปาทิฯ ปตเมยฺยาติ มเรยฺยฯ

อติลีนวีริยนฺติ มม วีริยํ ปคฺคณฺหโต เอวํ ชาตนฺติ ปุน วีริยํ สิถิลํ กโรโต อติลีนวีริยํ อุทปาทิฯ

อภิชปฺปาติ เทวโลกาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา เทวสงฺฆํ ปสฺสโต ตณฺหา อุทปาทิฯ

นานตฺตสญฺญาติ มยฺหํ เอกชาติกํ รูปํ มนสิกโรนฺตสฺส อภิชปฺปา อุปฺปนฺนา, นานาวิธรูปํ มนสิ กริสฺสามีติ กาเลน เทวโลกาภิมุขํ กาเลน มนุสฺสโลกาภิมุขํ วฑฺเฒตฺวา นานาวิธานิ รูปานิ มนสิกโรโต นานตฺตสญฺญา อุทปาทิฯ

อตินิชฺฌายิตตฺตนฺติ มยฺหํ นานาวิธานิ รูปานิ มนสิกโรนฺตสฺส นานตฺตสญฺญา อุทปาทิ, อิฏฺฐํ วา อนิฏฺฐํ วา เอกชาติกเมว มนสิ กริสฺสามีติ ตถา มนสิกโรโต อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ อุทปาทิฯ

[243] โอภาสนิมิตฺตํ มนสิ กโรมีติ ปริกมฺโมภาสเมว มนสิ กโรมิฯ น จ รูปานิ ปสฺสามีติ ทิพฺพจกฺขุนา รูปานิ น ปสฺสามิฯ รูปนิมิตฺตํ มนสิ กโรมีติ ทิพฺพจกฺขุนา วิสยรูปเมว มนสิ กโรมิฯ

ปริตฺตญฺเจว โอภาสนฺติ ปริตฺตกฏฺฐาเน โอภาสํฯ ปริตฺตานิ จ รูปานีติ ปริตฺตกฏฺฐาเน รูปานิฯ วิปริยาเยน ทุติยวาโร เวทิตพฺโพฯ ปริตฺโต สมาธีติ ปริตฺตโก ปริกมฺโมภาโส, โอภาสปริตฺตตญฺหิ สนฺธาย อิธ ปริกมฺมสมาธิ ‘‘ปริตฺโต’’ติ วุตฺโตฯ ปริตฺตํ เม ตสฺมิํ สมเยติ ตสฺมิํ สมเย ทิพฺพจกฺขุปิ ปริตฺตกํ โหติฯ อปฺปมาณวาเรปิ เอเสว นโยฯ

[245] อวิตกฺกมฺปิ วิจารมตฺตนฺติ ปญฺจกนเย ทุติยชฺฌานสมาธิํฯ อวิตกฺกมฺปิ อวิจารนฺติ จตุกฺกนเยปิ ปญฺจกนเยปิ ฌานตฺตยสมาธิํฯ สปฺปีติกนฺติ ทุกติกชฺฌานสมาธิํฯ นิปฺปีติกนฺติ ทุกชฺฌานสมาธิํฯ สาตสหคตนฺติ ติกจตุกฺกชฺฌานสมาธิํฯ อุเปกฺขาสหคตนฺติ จตุกฺกนเย จตุตฺถชฺฌานสมาธิํ ปญฺจกนเย ปญฺจมชฺฌานสมาธิํฯ

กทา ปน ภควา อิมํ ติวิธํ สมาธิํ ภาเวติ? มหาโพธิมูเล นิสินฺโน ปจฺฉิมยาเมฯ ภควโต หิ ปฐมมคฺโค ปฐมชฺฌานิโก อโหสิ, ทุติยาทโย ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานิกา ฯ ปญฺจกนเย ปญฺจมชฺฌานสฺส มคฺโค นตฺถีติ โส โลกิโย อโหสีติ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อุปกฺกิเลสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. พาลปณฺฑิตสุตฺตวณฺณนา

[246] เอวํ เม สุตนฺติ พาลปณฺฑิตสุตฺตํฯ ตตฺถ พาลลกฺขณานีติ พาโล อยนฺติ เอเตหิ ลกฺขิยติ ญายตีติ พาลลกฺขณานิฯ ตาเนว ตสฺส สญฺชานนการณานีติ พาลนิมิตฺตานิฯ พาลสฺส อปทานานีติ พาลาปทานานิ ฯ ทุจฺจินฺติตจินฺตีติ จินฺตยนฺโต อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทสฺสนวเสน ทุจฺจินฺติตเมว จินฺเตติฯ ทุพฺภาสิตภาสีติ ภาสมาโนปิ มุสาวาทาทิเภทํ ทุพฺภาสิตเมว ภาสติฯ ทุกฺกฏกมฺมการีติ กโรนฺโตปิ ปาณาติปาตาทิวเสน ทุกฺกฏกมฺมเมว กโรติฯ ตตฺร เจติ ยตฺถ นิสินฺโน, ตสฺสํ ปริสติฯ ตชฺชํ ตสฺสารุปฺปนฺติ ตชฺชาติกํ ตทนุจฺฉวิกํ, ปญฺจนฺนํ เวรานํ ทิฏฺฐธมฺมกสมฺปรายิกอาทีนวปฺปฏิสํยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺราติ ตาย กถาย กจฺฉมานายฯ พาลนฺติอาทีนิ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํฯ

[248] โอลมฺพนฺตีติ อุปฏฺฐหนฺติฯ เสสปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํ, โอลมฺพนาทิอากาเรน หิ ตานิ อุปฏฺฐหนฺติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ ปถวิยา โอลมฺพนฺตีติ ปถวิตเล ปตฺถรนฺติฯ เสสปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํฯ ปตฺถรณากาโรเยว เหสฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, พาลสฺสาติ ตสฺมิํ อุปฏฺฐานากาเร อาปาถคเต พาลสฺส เอวํ โหติฯ

[249] เอตทโวจาติ อนุสนฺธิกุสโล ภิกฺขุ ‘‘นิรยสฺส อุปมา กาตุํ น สกฺกา’’ติ น ภควา วทติ, ‘‘น สุกรา’’ติ ปน วทติ, น สุกรํ ปน สกฺกา โหติ กาตุํ, หนฺทาหํ ทสพลํ อุปมํ การาเปมีติ จินฺเตตฺวา เอตํ ‘‘สกฺกา, ภนฺเต’’ติ วจนํ อโวจฯ หเนยฺยุนฺติ วินิวิชฺฌิตฺวา คมนวเสน ยถา เอกสฺมิํ ฐาเน ทฺเว ปหารา นิปตนฺติ, เอวํ หเนยฺยุํฯ เตนสฺส ทฺเว วณมุขสตานิ โหนฺติฯ อิโต อุตฺตริปิ เอเสว นโยฯ

[250] ปาณิมตฺตนฺติ อนฺโตมุฏฺฐิยํ ฐปนมตฺตํฯ สงฺขมฺปิ น อุเปตีติ คณนมตฺตมฺปิ น คจฺฉติฯ กลภาคมฺปีติ สติมํ กลํ สหสฺสิมํ กลํ สตสหสฺสิมํ วา กลํ อุปคจฺฉตีติปิ วตฺตพฺพตํ น อุเปติฯ อุปนิธมฺปีติ อุปนิกฺเขปนมตฺตมฺปิ น อุเปติ, โอโลเกนฺตสฺส โอโลกิตมตฺตมฺปิ นตฺถิฯ ตตฺตํ อโยขิลนฺติ ติคาวุตํ อตฺตภาวํ สมฺปชฺชลิตาย โลหปถวิยา อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา ตสฺส ทกฺขิณหตฺเถ ตาลปฺปมาณํ อยสูลํ ปเวเสนฺติ, ตถา วามหตฺถาทีสุฯ ยถา จ อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา, เอวํ อุเรนปิ ทกฺขิณปสฺเสนปิ วามปสฺเสนปิ นิปชฺชาเปตฺวา ตํ กมฺมการณํ กโรนฺติเยวฯ สํเวเสตฺวาติ สมฺปชฺชลิตาย โลหปถวิยา ติคาวุตํ อตฺตภาวํ นิปชฺชาเปตฺวาฯ กุฐารีหีติ มหตีหิ เคหสฺส เอกปกฺขฉทนมตฺตาหิ กุฐารีหิ ตจฺฉนฺติฯ โลหิตํ นที หุตฺวา สนฺทติ, โลหปถวิโต ชาลา อุฏฺฐหิตฺวา ตจฺฉิตฏฺฐานํ คณฺหนฺติฯ